Ο ποιητής Νάνος Βαλαωρίτης

«Είμαι ο πιο άγνωστος γνωστός συγγραφέας»
Ο Νάνος Βαλαωρίτης μιλάει για τον Σεφέρη, τον Ελύτη αλλά και τους νέους λογοτέχνες

Συνέντευξη στην Όλγα Σελλά

«Εδώ όλα πέφτουν», είπε ατάραχος ο ποιητής Νάνος Βαλαωρίτης, όταν ένα χαρτί που προσπάθησα να ακουμπήσω σε μια στοίβα χάλασε την ισορροπία της διπλανής. Και δεν θα μπορούσε να υπάρξει καλύτερη φράση για να περιγραφεί ο χώρος του. Ένα διαμέρισμα του 1938 στο Κολωνάκι, σε μία από τις πρώτες μοντερνιστικές πολυκατοικίες στην Αθήνα, όπου δεν υπάρχει σπιθαμή πατώματος και τοίχου ελεύθερη. Βιβλία, χαρτιά, περιοδικά, σημειώσεις, πίνακες –αυθεντικές θαλασσογραφίες του 19ου αιώνα και πορτρέτα– φωτογραφίες, βιβλιοθήκες παντού. Παρ’ όλα αυτά, ξέρει ακριβώς πού βρίσκεται το καθετί που χρειάζεται. Αυτός είναι ο κόσμος του Νάνου Βαλαωρίτη και της γυναίκας του, της ζωγράφου Μαρί Γουίλσον, με την οποία κλείνουν φέτος 50 χρόνια γάμου.
Με υποδέχτηκε στο γραφείο του, μ’ ένα μικρό λάπτοπ μπροστά του. Γράφει τα ποιήματά του πάντα στο χέρι, τα αντιγράφει στο κομπιούτερ και κάνει εκεί τις διορθώσεις. Τα δοκίμιά του όμως τα γράφει απ’ ευθείας στο κομπιούτερ. Ογδόντα οκτώ χρόνων σήμερα, ο Νάνος Βαλαωρίτης είναι μια φιγούρα που εκπέμπει φινέτσα, ευγένεια, κοσμοπολιτισμό, αλλά όχι κομπασμό και έπαρση. Είναι ένας άνθρωπος χορτασμένος από καλή ζωή και πλούσιες εμπειρίες, που δεν διστάζει να πει την άποψή του, συχνά πολύ σκληρή, αλλά χωρίς ίχνος εμπάθειας. Με το απόσταγμα, όμως, μιας μακράς διαδρομής και την απελευθέρωση που δίνουν τα 88 χρόνια του.
– Έχει κάποιο αντίκτυπο για σας το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας που σας απονεμήθηκε φέτος; Έχουν, γενικά, σημασία οι βραβεύσεις;
– Ναι, έχουν κάποια σημασία. Δεν αφορούν τόσο πολύ την αξία όσο την αναγνώριση από το περιβάλλον, που βέβαια αποτελείται από τους συναδέλφους, τους κριτικούς, τους φιλολόγους, τους δημοσιογράφους... Αυτή η αναγνώριση συνήθως δεν είναι εύκολη, γιατί περνούν τόσο πολλά βιβλία και βραβεύεται τελικά πολύς κόσμος. Κι ανάμεσά τους συχνά μέτρια βιβλία. Τα βραβεία δεν τα λαβαίνει υπόψη του το κοινό. Για μένα αυτό είναι το τέταρτο κρατικό βραβείο και δεν είδα καμία αύξηση ενδιαφέροντος, για να μην πω πωλήσεων. Αφήστε που το έργο μου είναι σκορπισμένο σε 12 εκδότες κι αυτό είναι ένα πρόβλημα.
– Γιατί;
– Γιατί κανένας εκδότης μετά από 4 ή 5 βιβλία δεν θέλει να συνεχίσει να εκδίδει βιβλία. Μόνο το «Ύψιλον» έχει εκδώσει έξι και θα συνεχίσει, αλλά οι άλλοι σταματάνε, αφού δεν πουλάνε. Το εμπορικό κριτήριο επικρατεί.
– Ναι, αλλά παραδοσιακά οι εκδότες στήριζαν το έργο κάποιων συγγραφέων. Ήταν κέρδος για τον κατάλογό τους...
– Άλλοτε. Ο Νίκος ο Καρύδης, του «Ίκαρου», ήταν ένας από αυτούς, και στήριξε τους ποιητές. Αλλά αυτό δεν υπάρχει πια. Σήμερα, αν το τελευταίο βιβλίο σου δεν πουλήσει, ο εκδότης λέει: «Δεν μπορείς να πας κάπου αλλού, γιατί έχω οικονομικά προβλήματα»;
– Το έχουν πει και σε σας;
– Βεβαίως. Και όχι ένας μόνο. Αφήστε τους εκδότες που έχουν απορρίψει βιβλία μου. Π.χ. ο «Κέδρος» έχει απορρίψει τρία βιβλία μου, που μετά βγήκαν αλλού. Είναι κάτι σαν παιχνίδι με τον εκδότη ή τους συμβούλους του, στο οποίο μετράει η προσωπική επαφή. Έχει τύχει να περιμένει βιβλίο μου δυο χρόνια σ’ έναν εκδότη και, όταν το πήρα και το πήγα αλλού, βγήκε σε δύο μήνες. Και παρόλο που είμαι πολύ γνωστός, είμαι ο πιο άγνωστος γνωστός συγγραφέας. Διότι όλοι λένε: «Α! Τον Βαλαωρίτη τον ξέρω». «Τι έχετε διαβάσει;» Καμιά απάντηση.
– Παρακολουθείτε την ελληνική λογοτεχνία;
– Βεβαίως, όχι μόνο από προσωπικό ενδιαφέρον αλλά και για τις ανάγκες του περιοδικού που βγάζουμε με μια ομάδα, τη «Νέα Συντέλεια». Αν και δεν έχουμε την πολιτική των κριτικών για κάθε βιβλίο που βγαίνει, είναι περιοδικό τάσεως. Δημοσιεύουμε λίγους ποιητές και νέους, αλλά επαναπροβάλλουμε και ποιητές που έχουν παραμεριστεί από το λεγόμενο κατεστημένο, το εκδοτικό ή το δημοσιογραφικό.
– Πώς θα χαρτογραφούσατε το τοπίο των νέων ποιητών σήμερα;
– Εκεί είμαστε πολύ επιλεκτικοί, κι εγώ και οι συνεργάτες μου στο περιοδικό. Υποστηρίζουμε μόνο την ανανεωτική ποίηση, αυτήν που είναι εκτός του κυρίου ρεύματος. Το κύριο ρεύμα είναι ένας μοντερνισμός φθαρμένος και επαναληπτικός. Λαβαίνω σχεδόν μία συλλογή την ημέρα και δεν βλέπω τίποτα ενδιαφέρον στο 99%. Συνήθως βλέπει κανείς τις επαναλήψεις του μοντερνιστικού στυλ χωρίς όμως το περιεχόμενο ή την προσωπικότητα αυτών που το εγκαινίασαν, όπως ο Σεφέρης, ο Ελύτης.
– Θα ξεχωρίζατε, παρ’ όλα αυτά, κάποιους σύγχρονους ποιητές;
– Από τη γενιά του ’70, που θεωρώ ότι είναι η τελευταία γενιά που κάνει κάτι ενδιαφέρον...
– Τη γενιά τη ’80 την αποκλείετε;
– Θεωρώ ότι είναι όλοι επαναληπτικοί. Η γενιά του ’70 έχει δώσει ορισμένους ποιητές, όπως ο Λευτέρης Πούλιος, η Νατάσα Χατζηδάκη, η Παυλίνα Παμπούδη, ο Μιχαήλ Μήτρας και ο Ανδρέας Παγουλάτος που ανήκουν στην ίδια ομάδα, γιατί δεν μου αρέσει ο όρος γενιά. Θα προσθέσω και την Κατερίνα Γώγου, που ήταν λίγο beat. Στο περιοδικό δημοσιεύουμε και συγγραφείς που είναι ανάμεσα στην ποίηση και την πεζογραφία, όπως η Μαρία Ευσταθιάδη που γράφει σ’ ένα πειραματικό στυλ.
– Με τον Σεφέρη είχατε στενή σχέση, έτσι δεν είναι;
– Πολύ, ναι. Ήμουν και ο πρώτος μεταφραστής του. Και η τότε επιτυχία του ήταν έκπληξη για τους Άγγλους. Δεν ξέρανε ότι είχαμε ποίηση. Νόμιζαν ότι είμαστε ψαράδες, βοσκοί και χαρτοκλέφτες. Μέχρι που εμφανίζεται ένας ποιητής αντάξιος του Έλιοτ και ο Έλιοτ τον επαινεί με πολλή φινέτσα. Ο Σεφέρης κέρδισε τους κριτικούς, κέρδισε το Νομπέλ και μετά χάθηκε, γιατί οι ξένες λογοτεχνίες είναι αδίστακτες. Θέλουν διαρκώς κάτι νέο. Το ίδιο συνέβη και με τον Ελύτη. Αν δεν αποκτήσει κάποιος τη φήμη του Κάφκα ή του Καβάφη, θα μείνει ένα θολό πρόσωπο, μισοβυθισμένο στην ιδιαιτερότητα της μικρής περιφερειακής λογοτεχνίας. Οι μικρές λογοτεχνίες εξαρτώνται από τους μεταφραστές. Οι μεταφραστές και οι νεοελληνιστές έχουν τις δικές τους αντιλήψεις για την ελληνική λογοτεχνία και οι περισσότερες είναι ξώφαλτσες. Γράφουν ιστορίες της λογοτεχνίας και δεν ξέρουν τη λογοτεχνία.
– Έχετε κάποιον στο μυαλό σας;
– Έχω δυο τρεις, όχι μόνον έναν.
– Θα τους κατονομάζατε;
– Βέβαια. Π.χ. ο Ρόντρικ Μπήτον, ο οποίος έχει ακολουθήσει το παράδειγμα του Μάριο Βίττι και πιο πριν του Δημαρά, που μπορεί να έκανε σπουδαία δουλειά με τον Διαφωτισμό, αλλά την ελληνική λογοτεχνία δεν την ήξερε. Αν μιλούσε για έναν Παλαμά ή για έναν Καβάφη, τα έκανε θάλασσα.
– Θα τις λέγατε ιστορίες της λογοτεχνίας mainstream;
– Χειρότερες από mainstream, γιατί γίνονται ένας ψευδοκανόνας πολύ επιφανειακός. Αυτοί οι άνθρωποι ενδιαφέρονται να κάνουν μια μίζα σ’ έναν συγγραφέα.
– Έχετε μετανιώσει για κάποια από τα έργα σας ή θεωρείτε ότι το καθένα έχει τη δική του θέση στην πορεία αυτή;
– Τα πρώτα μου έργα δεν με αντιπροσωπεύουν τόσο αλλά δεν τα αποκηρύσσω, το θεωρώ άσχημο αυτό. Ό,τι έκανα ως νέος, τα έκανα ως άλλος άνθρωπος. Δεν είμαι ό,τι ήμουνα στη δεκαετία του ’40. Τα έργα μου καθρεφτίζουν τις ελλείψεις μου και ανήκουν σε άλλη φάση. Δεν τα θεωρώ ξένα, παιδιά μου είναι και δεν τα πετάω στο δρόμο. Ας αποφασίσουν αυτοί που θα διαβάσουν ολοκληρωμένο το έργο μου.
– Σας λείπει κάτι σήμερα από την πνευματική Αθήνα;
– Δεν έχω συνομιλητές με τους οποίους να μπορώ να συζητήσω και να μοιραζόμαστε το ίδιο background. Αυτό με λυπεί. Και όταν συναντάω κάποιον, συνήθως ξένο, που μπορώ να μοιραστώ μαζί του περισσότερα, αισθάνομαι μεγάλη ανακούφιση. Αυτό σημαίνει ότι έχω κάποια μοναξιά, ακόμα και ανάμεσα στους συνεργάτες μου. Από την άλλη πλευρά όμως στην Αθήνα υπάρχει κάτι που δεν το βρίσκεις έξω εύκολα: μια θέρμη, μια φιλία, αλλά και μίσος.

Δύο συναντήσεις
– Απ’ όλες αυτές τις μεγάλες προσωπικότητες που γνωρίσατε στη ζωή σας, ποιες θεωρείτε πιο σημαντικές;
– Φυσικά ο Αντρέ Μπρετόν ήταν πολύ ισχυρή προσωπικότητα αλλά επικίνδυνη, γιατί μπορούσε να γίνει αρνητικός, να σε εκμηδενίσει, να σε ακυρώσει. Ήταν επικίνδυνη η φιλία μαζί του και πρέπει να πω ότι ένα διάστημα ήμασταν φίλοι. Αλλά ανακάλυψα ότι πολύ συχνά ήταν άδικος και επηρεαζόταν από τις αυλές που είχε γύρω του. Ο Έλιοτ είχε κάτι ανάλογο, αλλά ήταν εκδότης συγχρόνως. Ήταν πολύ συμπαθητική φυσιογνωμία, καταδεκτικός και με πολύ χιούμορ. Με γνώρισε όταν ήμουν 23 ετών και του παρουσίασα τη μετάφραση ενός άγνωστου ποιητή, του Σεφέρη. Με αντιμετώπιζε σαν έναν άνθρωπο που έχει τα ίδια ενδιαφέροντα με ’κείνον.

Μου είπαν «όχι»
– Γράφετε κάτι που δεν το έχετε ολοκληρώσει;
– Ναι υπάρχει ένα έργο, εκτός από κάποιες ποιητικές συλλογές που ακόμα δεν έχουν ολοκληρωθεί. Έχω κάνει μια ανάγνωση του Ομήρου σε σχέση με το αλφάβητο, δηλαδή έχω γράψει ένα ολόκληρο βιβλίο με τίτλο «Θεματική ακροφωνία» που αφορά τη σύνδεση των γραμμάτων του αλφαβήτου που βρίσκονται στην αρχή κάθε ραψωδίας με τις λέξεις ή τις έννοιες που κυριαρχούν στη ραψωδία. Αυτό το βιβλίο, λοιπόν, έχει απορριφθεί από 5 - 6 εκδότες, χωρίς καν να το δουν. Οι μόνοι που ενδιαφέρθηκαν είναι στην Ελληνοαμερικανική Ένωση.

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 17 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2010

ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΑΝΟΥ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗ

Το αίνιγμα

Η ρίζα ενός δέντρου μου τρώει το σχήμα
Μια πέτρα μου αγκυλώνει το δάχτυλο
Και μου γδέρνει το μυαλό
Τα μάτια μου γίνονται παρανάλωμα των φύλλων
Κουκουβάγιες τρυπώνουν μες στα ματόκλαδά μου
Τα βήματά μου αυτοκαταλύονται κατασταλάζουν
Γίνονται στόματα μες στα μνημεία των θάμνων
Μια πεταλούδα απομυζάει όλο μου το είναι
Τα ρουθούνια μου βγάζουν σπίθες και καπνούς
Όπως οι δράκοι που ήταν κοράλλια τον παλιό καιρό
Είναι όπως το γαϊδουράγκαθο μέσα στα χόρτα
Οι στρόβιλοι με ξεχνούν και μ΄ απαρνιούνται
Τα λουλούδια μου βγάζουν τη γλώσσα
Τα πεζούλια με υποσκελίζουν
Μισώ τα ελατήρια και εξαργυρώνω τη θέλησή τους
Είμαι ο χαϊδεμένος των κυμάτων όπως τα βότσαλα
Αρνήθηκα να υποχωρήσω μπροστά στον άνεμο
Να λιώσω μες στα καμίνια των λουτρών της ζέστης
Να καώ με τα κάρβουνα σαν καβούρι
Κάνω υπεράνθρωπες προσπάθειες να μιλήσω
Να σώσω τον εαυτό μου
Από την πυρκαγιά που μόνος μου άναψα
Λάμπω σαν το διαμάντι αλλά δεν είμαι άστρο
Τι είμαι λοιπόν αν δεν είμαι αυτό που είμαι
Ουράνιο σώμα ή γήινο, στερεό, υγρό ή αέρινο;

Κατάσταση πολιορκίας

Πολιορκούμεθα λοιπόν
Πολιορκούμεθα από ποιον
Από σένα κι από μένα απ’ τον τάδε και τον δείνα
Πολιορκούμεθα στενά
Από σύνορα, τελωνεία, ελέγχους διαβατηρίων, την Ιντερπόλ, τη στρατιωτική
Αστυνομία, τα τανκς, τη ρητορεία, τη βλακεία,
Απ’ τα παράσημα, τις στολές, τους εκφωνηθέντας λόγους
Τις υποσχέσεις, τις ψευτιές, την κουτοπονηριά
Τη δήθεν αγανάκτηση των ιθυνόντων, την υποκρισία
Την τηλεόραση, τη ραδιοφωνία, τα σαπούνια, τ’ απορρυπαντικά
Τις διαφημίσεις, τον τουρισμό, τα οργανωμένα ταξίδια, τις κρουαζιέρες
Τις γκαζιέρες, τα ψυγεία, τις κατασκηνώσεις, τους προσκόπους,
Τ’ άρθρα για την εκπαίδευση, την πολυκοσμία, τη σκόνη, τις ποιητικές συλλογές
Την έλλειψη ύδατος, τα λιπάσματα, τα νεύρα, την κακή χώνεψη, τη φαλάκρα,
Τους εφοπλιστές, το ποδόσφαιρο, τα λεωφορεία, την ακρίβεια, τις παθήσεις
Της σπονδυλικής στήλης, τη γραφειοκρατία, την καθυστέρηση, τις διαβεβαιώσεις,
Τις κριτικές, την εκκλησία, τα βασανιστήρια, τους καιροσκόπους,
Την υποψία, τους κατατρεγμούς, το φόβο, τη θρασύτητα, τους διαγωνισμούς
Καλλονής, την έλλειψη χρημάτων, την έλλειψη δικαιωμάτων, πολιορκούμεθα από τους βάναυσους
Τους άναρθρους, από τις μαύρες σκέψεις μας. Από τον εαυτό μας
Κι απ’ ό,τι άλλο βάλει ο νους σας πολιορκούμεθα στενά.

Επιμέλεια: Γεωργία Κολοβελώνη